ДЕЖАВЮ: НЕРАЗГАДАННЫЙ ФЕНОМЕН СОЗНАНИЯ

Вы ощущали дежавю? Вам хоть раз казалось, что ситуация, в которой  вы оказались, уже была? Феномен дежавю насколько распространенный, настолько же и загадочный.

Впервые термин "дежавю" использовал в начале ХХ века французский психолог Эмиль Буарак. Дежавю очень распространенное явление. До 95% взрослых людей утверждают, что хотя бы однажды переживали это состояние. Опытным путем установлена связь между дежавю и уровнем образованности человека. Зависимость прямо пропорциональная: чем образованнее человек, тем меньше он застрахован от ощущения того, что "уже было".  Самый низкий уровень дежавю (48%), был зафиксирован у детей начальной школы. Самый высокий (81%) - у докторов и кандидатов наук. Также установлена связь между дежавю и склонностью к эпилепсии. Область мозга, которая отвечает за возникновение ложных воспоминаний называется гиппокамп. Дежавю чаще ощущают женщины. Феномен, обратный дежавю, называется жамевю. Это когда человек не может узнать ситуацию или окружающую обстановку, для него все ново.

Первобытное сознание

Ученые-антропологи установили, что состояние дежавю очень близко и даже тождественно первобытному, мифологическому сознанию. Для дежавю свойственно ощущение безвременности, цельности временного потока, деперсонализация субьекта. Этими же характеристиками обладает и мифологическое сознание в описании известного исследователя античности А.Ф. Лосева. В этом отношении вполне обоснованной кажется фраза, сказанная в фильме "Матрица" о том, что дежавю - это признак перезагрузки мира. В мифологическом ключе так оно и есть. Попадая в состояние "уже было", мы обращаемся к первобытному сознанию, когда "узнавание" мира происходит постоянно.

Все сон

Оригинальную, но до сих пор актуальную и имеющую своих сторонников теорию предложил в 1896 году профессор Боулдерского университета в Колорало Артур Аллин. Он уверял, что дежавю есть не что иное как воспоминание об уже пережитом нами во сне. Якобы наше подсознание время от времени "прокручивает" сновидение, когда мы находимся в состоянии бодрствования.

По Фрейду

Изучал явление дежавю, конечно, и Зигмунд Фрейд. По его мнению, дежавю - есть не что иное как ушедшее в подсознание наше воспоминание о реальном, но травматическом опыте, который имел место быть в прошлом. В "Психопатологии обыденной жизни" Фрейд описывает свое понимание дежавю на примере девушки, которая, приехав к подруге в деревню (у подруги есть больной брат), ловит себя на мысли, что это "уже было". Однако несложный анализ её биографии дает нам понимание того, что девушка вспоминает не это место, а своего больного брата, воспоминание о котором было ею "убрано" в подсознание. Фрейд также связывает феномен дежавю с инстинктами и табу. Он пишет: "Ощущение "уже пережитого" - это своего рода напоминание о тайных фантазиях человека. Сигнал о том, что мы касаемся чего-то желанного и одновременно запретного". Заметим, что ученик и оппонент Фрейда Густав Юнг считал дежавю доказательством переселения душ и переживания человеком опыта своих прошлых жизней.

Эффект голограммы

В 1990 году голландский психиатр Герман Сно предположил, что человеческий мозг хранит воспоминания не целиком, а в виде голограмм, то есть память о некоем событии состоит из фрагментов, каждый из которых содержит в себе информацию общего порядка. Когда мы что-то пытаемся вспомнить, мы не вспоминаем "целиком", мы вспоминаем часть, а уже на основании этой части можем "развертывать" остальную картину прошедшего. Сно полагал, что феномен дежавю связан с тем, что вспоминаемый фрагмент тождественен какому либо участку мнемонических голограмм. Он вовлекается в работу оперативной памятью и развертывает картину целостного переживания. Почти настоящего. Но ложного.

Игры подсознания

Физиологи из Вашингтонского университета Ларри Джакоби и Кельвин Уайтхауз провели в тестовой группе эксперимент на запоминание слов. Сначала испытуемым показали список слов и попросили запомнить их. Через некоторое время им показали другие списки и попросили рассказать, какие слова они уже видели раньше. Эксперимент был также усложнен тем, что непосредственно перед вторым тестированием испытуемым как будто случайно на очень короткое время давали посмотреть на другие слова, которых в первом списке не было. Результаты были ошеломительными. Почти все, видевшие на протяжении милисекунды "бонусные" слова добавили их в список слов из первого списка, хотя их в списках не было. Такие игры памяти, когда информация не успевает "пойматься" сознанием, но захватывается подсознанием и все же проникает на сознательный уровень, нередки в нашей жизни. Этим отчасти можно объяснить и феномен дежавю.

Алексей Рудевич.

ДУНЁ МАРКАЗИ

Янги ривоят

Игор ПРОСКУРЯКОВ

ДУНЁ МАРКАЗИ

Јадим замонларда, одамзод ґз-ґзини энди англай бошлаган паллада бир фаришта турфа одамларни бир-бир кузатиб юриб, туйіус эсини энди таний бошлаган болакайни учратиб іолди. Бола паіир жойидан іґзІалмай, осмонга кґз тикиб ґтирарди. Шунда фаришта унинг олига яіинроі борди.

-Менга айтчи?-сґради фаришта мулойимлик билан,-кґнглинг нимани тусаяпти? Нима тиламоічисан?

Болакай жавобан шундай деди:

-Менга айтчи, биз, одамлар кимлармиз ґзи? Бу дунёда нима учун умргузаронлик іиляпмиз? Ва яна шуни µам айтчи, дунёнинг маркази іаерда ёки нимада?

Фаришта табассум улашишдан чарчамай болакайга мулойим назар ташларкан, у саволларини пайдар-пай ёІдириб бґлгач, босиілик билан тушунтира кетди.

-Ґамма саволларга жавоб ґзингсан.

-Устимдан куляпсанми?-іичіириб юборди туйіус болакай.

-Менга ишонмас экансан, унда нега ґзинг саволларингга жавоб іидирмаяпсан? Осмонга термилиб тургандан кґра жавоб излаганинг маъіулмасми?

Болакай фариштанинг сґзларини бґлмай, жимгина іулоі соларкан, охир-оіибат шунга іарор іилди: “у тґІри гапирди, мен улІайиб дунё кезсам, ґз саволларимга жавоб топаман... Ахир іанчадан-іанча муаммолар µал бґлмай турибди. Биратґла уларга µам ечим излашим мумкин...”

Орадан йиллар ґтди. Болакай улІайди. У энди болалигидаги каби бир жойда узоі ваіт муіим тура олмасди. У кимсалар билан танишишга іґріар, ґй-фикрлари тґзІиб кетишидан µам чґчирди. Шунданми, йґлида учраган йґловчи билан бош ирІаб сґрашиб индамай йґлида давом этар, атрофидагиларга эътибор µам бермасди. Бора-бора ундаги лоіайдлик шу даражага етдики, биров ёрдам сґраса, сурбетларча ґтиб кетаверадиган одат чиіарди. У одамлардан имкон іадар тезроі узоілашишга уринарди.

Одамларни кузатиб юрган фаришта илк бора болалигида учрашиб, суµбатлашган бу йигитча билан таІин кґришишга бел боІлади ва зум ґтмай унинг йґлида пайдо бґлди.

-Мен µали жавоб топганимча йґі,-йигитча фариштани танибоі маісадга кґчиб іґя іолди,-кґп жойларда бґлдим, сон-саноІи йґі одамлар билан учрашдим, аммо кґнглимдаги ґша саволларга жавоб топа олмадим.

Фаришта жавоб берди:

-Сен дунёни идрок іилишни истаган эдинг, лекин нега англамоічи бґлган мавжудотдан іочяпсан? ¤з-ґзидан маълум, шу пайтгача, дунёга дуч келмабсан. У сени илІамабди µам.

Йигит бу гал µам фариштанинг сґзларини бґлмай уни тинглади. Сґнг шундай іарорга келди: “Энди µеч бир одамдан іочмайман. Ёрдамимни µам аямайман...”

Шу кґйи йигит йґлида давом этди. У µар бир мамлакатга ташриф буюрганида у ва уердаги одамларни ипидан-игнасигача ґрганишни канда іилмасди. Ґеч кимдан кґмагини аямасди. Шу тахлит жасоратлар кґрсатди. Оіибат халі унинг мардлиги, жасурлиги учун іаµрамон деган ном берди. Бироі у µамон ґз саволларига жавоб топа олмаган эди. Орадан йиллар ґтиб, сочига іировлар іґнгач, эркаклик нуіси ургач, бир куни фикр іилди:

“Натижа бґлмаяпти, бґлмаса µеч кимдан іочаётганим йґі, аксинча одамларнинг мушкулини осон іилишга жон-вужудим билан тиришяпман, гарчанд µамма учун іаµрамон бґлсам-да, µамманинг кґзига бахтиёр бґлиб кґринсамда, аслида бу неъматдан бенасибман...”

Момаіалдироі гумубурлаб, кґкда чаімоі чаііач, ёмІир севалади. ¤зини бахтсиз µис этган эркак кґнгли ґксиди, кґзларидан ёш келди. Охири чидаёлмай бґкириб юборди:

-Јаердасан? Нега дунё деганлари бешафіат, адолатсиз? Тушунтириб бер менга!

Шу он фаришта унинг іошида пайдо бґлди:

Дунёни адолатсиз деб айтдингми? ¤зинг дунёга одилона муносабатда бґлдингми? Ахир сен іаµрамон бґлгач, іаµрамонлигингдан Іурурланиб кетмадингми? Кґзларингни Іурур пардаси тґсиб іґймадими? Дунё сени шу пайтга іадар илІамаган бґлса, ґзинг айбдорсан? У сени эмас, іаµрамонни кґрган холос.

Орадан ваіт ґтди. Бу кунга іадар фаришта армонлари ґтида іоврилаётган бу эркак олдига бошіа ташриф буюрмади. Аммо табассум іґнган кґзлари билан дунёни, одамларни кузатишда давом этди. Эркак іариб-іартайгач, кучдан іолгач, сґнг унинг олдига келди. Бу дам ґз саволларига жавоб излаётган болакай чолга айланиб, осмонга термилиб турарди.

- Ґали іам жавоб топмадингми?-сґради фаришта.

-Йґі,-деди оµисталик билан чол.-Менга энди бунинг іизиІи йґі. Бетайин саволларга жавоб излайман деб сандроіланиб умримнинг кґп іисмини беµуда ґтказдим. Ґозир эса ундай эмас. Севимли хотиним, аілли болаларим, ширингина невараларим бор. Осмонга іараётганимнинг боиси... у жуда чиройли. Чиройли нарса ґзига мафтун этади кишини.

Чол бошіа лом-мим демади. Кетди. Фаришта табассум іилган кґйи ґйлади:

“Одамлар ўалати-да?! Улар µаіиіатга етишиш учун бор умрини сарф іилишади-ю, унга дуч келишганида тан олишмайди-танишмайди. Эй инсон, ахир дунё сени тан олган ва баІрини µам очган, чунки сен µам у томон ґз баІрингни очгансан. Сен севдинг ва севикли бґлдинг. Демак энди ґзинг дунёнинг марказисан...”

Умид АЛИ таржимаси.

Суннат тўйидан… репортаж

Одатда, репортажда бирон воқеа-ҳодиса жойидан, корхона-ташкилот ва ҳоказолар фаолияти, жараён тўғридан-тўғри ёритилади. Репортаж давомида факт-рақамлар келтирилиб, ўқувчига ахборот етказилади. Аммо қуйида, яқинда ўтказилган тўйлардан биридан тайёрланган репортажни газета саҳифаларида беришдан мақсад… Яхшиси, буни репортажни ўқигач, хулоса қилиб олганингиз маъқул. 

Чамаси уч юз кишилар йиғилган базмгоҳдаги чиройли безатилган стол устидаги нозу неъматлар ақлни шошириб қўяди. Сал вақт ўтиб саҳнага тўй бола таклиф этилди. Ёшу қари болакайни ўрнидан туриб, қарсак чалиб кутиб олишди. Тўй бола пойига катта гилам тўшалди. Гилам ҳам оддий эмас экан, унда боланинг сурати акс эттирилган. Тўй бола гилам устига югуриб келади, деб ўйласак, уни махсус қурилган тахтга ўтқазиб олиб киришди. Саҳнанинг ўртасида тўй бола тахтдан тушди.

 

Шундан сўнг ота-онаси, бобо-бувилари бирин-кетин саҳнага таклиф қилинди. Зўр томоша шунда бошланди. Ота томонидаги бобоси набирасининг бошидаги салласига «кўки»дан қистирди. Бунга жавобан она томонидаги бобоси набиранинг салласига ўша «кўки»дан иккитасини қистирди. «Икковларингдан ҳам мен зўр» дегандай тўй боланинг отаси ўғлининг устидан бир даста пулни ёғдирди. Саҳна тўполон бўлди, ҳамма пул йиғиш билан овора. 

Сал кейинроқ саҳнадаги буви жимлик сақланишини эълон қилиб, набирасига атаб беш хил сарпо тайёрлаб келганини, уни ҳозир суюкли набирасига кийдирмоқчи эканлигини айтди. Биринчи сарпо «султонлар либоси» дея номланар экан. Бола у кийимни кийишни истамай, хархаша қилди. Устидаги кийимларини ечиб улоқтира бошлади. Кўриниб турибдики, бу томошаларнинг асл моҳиятини англашга ёшлик қилаётган болага «Маросим» ёқмаяпти. Буви эса тайёрлаб келган сарполарни энди ким кўради дея, набирасининг ортидан эргашди…

На кулишингизни биласиз, на куйишингизни…  Энг ёмони, базмда ўтирганларнинг ҳаммаси тўй эгаларининг хурсандчилигига шерик, деб бўлмайди. Ўз фикр-ишлари билан банд инсонлар, мажбуриятдангина келганлар кўп бўлса керакки, бир соат ўтмай тўйхонада одам сийраклашди. Қизиқ, шундай экан, бундай тўйлар қариндошлар орасида, уйда ўтказиб қўя қолингани маъқул эмасмикан… Тўйдан ёзилган репортажни қоғозга туширарканмиз, ундан чиқарган  хулосамиз шундай бўлди.

Баҳодир РАҲМОНОВ,

Камола МАҲМУДОВА.

25 ноябрь - Хотин-қизларга нисбатан зўравонликка барҳам бериш куни

ҚАЁН БОРМОҚДАСАН, МУҲТАРАМ ИНСОН?

Ёхуд Тўра Муроднинг “Қаён бормоқдасиз, муқаддас аёл?” мақоласини ўқиб

“Эркаклар аёллар ҳақида кўнглига келганини гапирадилар, аёллар эса эркаклар билан кўнглига келганини қиладилар”.

София СЕГЮР

Инсонларнинг эркак ёки аёл эканликлари жинсларига кўра фарқланади. Бироқ жинсий ва биологик фарқлар уларнинг маънавий, ахлоқий ёки ижтимоий фарқларини билдирмайди. Демоқчиманки, аёл ва эркак, деб фарқлаш фақат жинсга нисбатан ишлатилса, тўғрироқ бўлади, ахлоқий, маънавий фарқлар мезони эса бошқа сифат ва хусусиятлар билан белгиланади.

Мен “Бекажон” газетасининг 29 октябрдаги 87 сонида берилган таниқли ёзувчи ва публицист Тўра Муроднинг “Қаён бормоқдасиз, муқаддас аёл?” сарлавҳа остида берилган муаммоли мақоласини ўқиб шундай хулоса қилдим. Мақола ҳақидаги фикр-мулоҳазаларни кузатиб, мавзуни танлаганда муаллиф тафаккур тошини анча чархлаганига амин бўлдим. Унга нисбатан баҳо бериш журналистика этикасига у қадар мос келмаслигини инобатга олиб, фақат муносабат билдириб, фикрлар тўқнашувидан келиб чиққан фикр ва хулосаларимни баён қилишни лозим топдим.

Муаллиф щз мақоласида “Ислом келди. Аёлларга кўплаб ҳуқуқлар берилди, аёлнинг қадри, қиммати айрим ҳолларда эркакникидан ҳам баланд кўтарилди.” деб ёзадию бироқ аниқ аргументни келтирмайди. Эҳтимол Қуръон сураларида аёлларнинг шаъни, ҳуқуқлари ва мавқелари ҳақидаги оятлар юқоридаги сўзларга далил бўла олар. Бироқ, археолог ва шу соҳага яқин олимларимизнинг тадқиқот натижаларига кўра, бизнинг ҳудудларимизда аёлларнинг ҳуқуқлари анча йиллар олдин, “Авесто” яратилган даврлардаёқ мавжуд бўлган. Масалан, зардуштийлик китобидаги готларнинг бирида “Эй Зардушт, сен ўз йўлинг ва ҳаётинг давомида ҳамроҳингни, (яъни аёлингни) унутма ва унинг фикрини инобатга ол” деб айтилади. Бундан ташқари қадим ўлкамизда Тумарис каби жасоратли аёлларимизнинг ҳокимият тепасида бўлгани, лидерлик кўрсатгани, ўша вақтдаёқ аёл жинсига нисбатан маълум маънода озодлик ва эркинлик бўлганини билдиради.

Аслида муаммо бунда эмас, балки аёлларнинг маънавий савияси ва ахлоқий даражада эканлиги кейинчалик муаллиф томонидан фактлар асосида айтилади. Менимча Тўра Муроднинг муҳокамага қўйган масаласи жуда долзарб, бироқ унга қандай йўл билан муносабат билдиришга кўп гап бор. Муаллиф бир мақоланинг ўзида аёллар, аниқроғи Генгдер масалаларига оид бир қанча муаммоларни ўртага ташладию, бироқ унинг ечимини ўқувчининг ўзига ҳавола қилди.

“Қаён бормоқдасиз, муқаддас аёл?” мақоласига фикр билдирган элимизга таниқли ва суюкли бўлган ижодкор Турсуной Содиқова мақолаларида бир жумла бор: “Шўро берган тенг ҳуқуқлилик эркакнинг ҳам, аёлнинг ҳам ҳаётида шум “инқилоб” ясади-аёллар эрлар бажарадиган юмушларни бажаришга ўтди, эркаклар эса гангиб қолдилар.” Аслида шундайми? Бу ҳам мулоҳаза ва муносабатни талаб этади.

Мен баҳсталаб мақолани ўқиб, гап фақат инсоннинг жинсида эмас, балки унинг ахлоқий ва маънавий фарқларида бўлиб, бу борада биз эркаклар ҳам бегуноҳ эмас, деган хулосага келдим. Шу маънода баъзи бир инсонларда юзага келаётган маънавий қашшоқлик ва ахлоқсизликнинг илдизлари, ривожланиши, салбий оқибатлари ва уни бартараф этиш йўллари ҳақида баъзи бир маълумотлар асосида мавзуга ойдинлик киритмоқчиман.

Аёл ва эркак – тенг ҳуқуқлидир

“Менинг ишим тғрисни гапириш, унга ишонтириш эмас”
Жан Жак РУССО.

Тўғри, бу сизга янгилик эмас. Бироқ унутмангки, бу тенгҳуқуқлилик шунчаки бирданига пайдо бўлиб қолгани йўқ. Гап шундаки, кучли жинс вакиллари кучсиз жинс вакилларига нисбатан асрлар давомида ўз тазйиқ ва таъсирларини кўрсатиб келишди. Натижада жамиятда хўрланган, зўравонлик қурбони бўлган, ҳуқуқларидан бенасиб қолган аёллар сони кўпайди, бу ўз навбатида жамиятнинг тараққиёти ва истиқболига ўз салбий таъсирини кўрсатди. Оқибат ижтимоий тузумлар ўзгариши билан инсон ҳаётига бўлган муносабатлар ҳам ўзгариб, қонунсизлик, яъни қадр-қимматни поймол этиш каби кўплаб салбий ҳолатларга нисбатан норозилик туйғуси шакллана борди ва натижада адолат, аёл эркинлиги, ҳуқуқини эътироф этиш ғоялари етила бошлади. Бу эса, аёлларнинг ҳам эркин яшашга ҳақли инсон экани, жамият тараққиётида ўз ўрнини топиши зарурлиги ғоясини вужудга келтирди. 1789 йилда француз файласуфи Ж. Кондорининг «Аёлларга фуқаролик ҳуқуқини бериш ҳақида»ги мақоласи чоп этилиб, унда аёл ҳам жамиятнинг аъзоси, ҳам миллатнинг бир қисми экани ҳақидаги фикр­лар баён этилди. Шундан сўнг 1791 йили Олимпия де Гуж томонидан тайёрланган «Фуқаролик ва аёл ҳуқуқи декларацияси»да ҳам аёлларнинг эркин фикрлаши ва ўз фикрини билдириш ҳуқуқига эга экани очиқ эътироф этилди. Ушбу декларация аёллар ҳаракатининг биринчи манифести ҳисобланади.

1945 йилдан бошлаб аёллар ҳуқуқи халқаро ҳуқуқ томонидан тартибга солинувчи муҳим объектлардан бирига айланди. БМТ Низоми эркаклар ва аёллар тенглигини умумий шаклда мустаҳкамлади. Бу ҳуқуқлар 1048 йилда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон деклорациясининг 16 моддасида эркак ва аёлнинг никоҳ масаласидаги тенглиги ҳақидаги қоидада ўз аксини топди. Ўзбекистон Республикаси деклорацияни ратификация қилган ва Конституциямизнинг 18 моддасига биноан мамлакатимиз фуқаролари жинсидан қатъий назар қонун олдида тенгдир.

Истиқлол йилларида қабул қилинган қонунларимизда аёл ҳуқуқларига инсон ҳуқуқининг алоҳида ажралмас қисми сифатида қарала бошланди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 46-моддасида: «Хотин-қизлар ва эркаклар тенг ҳуқуқлидирлар»  дея эътироф этилиши мамлакатимизда аёллар жамиятнинг фаол аъзоси сифатида барча соҳаларда кенг қамровли иштирок этишининг ҳуқуқий кафолати белгиланганидан далолат беради. Фахр билан эътироф этиш лозимки, мамлакатимизда аёллар ҳуқуқларини кафолатловчи мустаҳкам ҳуқуқий асос яратилган. Ўзбекистон Республикасининг «Хотин-қизларга қўшимча имтиёзлар тўғрисида»ги Қонуни, 1997 йил 30 август­да «Тенг қийматли меҳнат учун ҳақ тўлаш тўғрисида»ги халқаро конвенциянинг мамлакатимизда ратификация қилиниши, Президентимизнинг 1995 йил 2 мартдаги «Ўзбекистон Республикаси давлат ва ижтимоий қурилишида хотин-қизлар ролини ошириш тўғрисида»ги, 1999 йил 17 мартдаги «Хотин-қизларнинг ижтимоий муҳофазасини кучайтиришга оид қўшимча чора-тадбир тўғрисида»ги, 2004 йил 25 майдаги «Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси фаолиятини қўллаб-қувватлаш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги фармонлари, шунингдек, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги, Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палатаси ҳамда «Тадбиркор аёл» уюшмасининг «Ишсиз деб эътироф этилган хотин-қизлар учун ўқув курсларини ташкил қилиш тўғрисида»ги қўшимча буйруғи ва аёллар ҳуқуқига оид яна 60 дан ортиқ халқаро конвенция, битим ва шартномаларнинг имзолангани ушбу фикримизнинг ёрқин далилидир.

Юқоридаги ҳуқуқий ҳужжатлар ва асосларни келтиришдан мақсад, биз бугун мазкур имконият ва шароитлардан қай даражада фойдаланаяпмиз. Унутмаслик керакки, эркинлик билан ҳамиша масъулият ва бурч ёнма-ён бўлмоғи керак, акс ҳолда берилган эркинлик фақат эгоизм, идеализм каби салбий муносабатларга хизмат қилади. Ҳа айтганча, яна бир қизиқ томони юқорида жаҳон ҳамжамияти томонидан қабул қилинган қонун ҳужжатларининг барчасини деярли эркаклар овозга қўйиб тасдиқлашган.

Муаммонинг иккинчи томони

Эркак муҳаббати – аёл гузаллиги ва ёшаришига энг яхши дори
Аёл муҳаббати эса эркакнинг куч-қудрати ва муваффақияти гарови

Биз айблаётган аёлларнинг хато ва гуноҳларида биз эркаклар ҳам масъул ва жавобгар. Айнан жавобгарлик ва масъулиятсизлик сабаб баъзи бир аёлларимиз ўзлиги йўқотишмоқда. Чунки оиланинг сарвари ҳам раҳбари ҳам эркак. Келинини хизматкор сифатида кўрадиган қайноналар, аёлини одам ўрнида эмас, балки уй юмушларини бажарувчи тирик машина сифатида кўрадиган эрлар, сохта ошиқларнинг қуруқ ваъдаларига алданган қизлар, муҳтожлик сабаб таҳқирларга чидайди, деб билган кимсалар ҳам аёлларнинг йўлларидан адашишларига сабабчи бўлишади. Бироқ бундан аёл мажбур бўлса, ҳамма ишга қўл уриши керак эканда, деган хулоса чиқариш ҳам тўғри эмас.

Бугун янги асрда инсон тафаккури янги цивилизация ўчоғини очиш қудратига эга бўлган бир даврда ҳамон кучли жинс вакиллари орқали хўрланиш, зўрланиш ҳолатлари кузатилмоқда. Маълумотларга кўра, дунёдаги аёлларнинг 35,6 фоизи жисмоний ёки жинсий зўравонликка дуч келади ва бу одатда уларнинг турмуш ўртоқлари томонидан амалга оширилади. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) томонидан ўтказилган тадқиқот натижаси ана шундай. БМТ таъбирига кўра, хотин-қизларга нисбатан зўравонлик – аёлларга жисмоний, жинсий ёки руҳий зарар берадиган ёхуд аёлларнинг азият чекишига сабаб бўладиган ҳар қандай хатти-ҳаракатдир. Хўш, айтингчи, бу каби иллатларнинг авж олишиги кўз юмиб ўтаётган ёки бевосита унга ҳамроҳлик қилаётган эркакларни нима деб аташ мумкин?

Баъзи бир давраларда ошноларимиз ўз турмуш ўртоқларини кун бўйи уйда ўтиришидан мақтаниб, “келинингизни умуман кўчага чиқишга қўймайман, аёл кишига кўчага чиқишни ким қўйибди...”, “умуман ишламайсан...дедим, хўп деди” деб гапиришади. Бунда қандай маъно –мазмун бор? Турмуш ўртоғининг ҳақ-ҳуқуқларини поймол қилиб яна мақтанишини қандай баҳолаш мумкин? Энди тасаввур қилинг вақт ўтиб, уша чегаралар бузилиб, аёлга тўсатдан эркинлик берилса, ишлашга, кўчага юришга имкон пайдо бўлса, у қандай аҳволга тушиб қолади? Буни ўзимча ўтмишдаги одамнинг ҳозирги замонда шаҳарда тушиб қолгандек ҳайратию ҳаяжони ва руҳий кризиси билан тасаввур қиламан. Ижтимоий муносабатларга фаол бўлмаган, жамоатчиликка қўшилмаган аёл, она эртага фарзандини қандай тарбиялайди, турмуш ўртоғини қандай тушунади? Эҳтимол ўзига ёки ёрига ишончи кучсизлигидан ўша эркаклар фарзандарининг бўлажак оналарини “уйга  қамаб қўйишади”. Унутманг, уйида кун бўйи қамалиб ўтирадиган инсон ўз шодлиги, дарди ва изтиробини фақат телевидение, интернет воситаларидан излашга уринади. Натижада телевидение орқали эшитган ва кўрган нарсаларига ишониб, ҳаёт шу эканда” деган хулосага келади. Ваҳоланки, виртуал олам билан реал оламнинг фарқи анча. Энди тасаввур қилинг, хориж сериалларию фильмлари ва кўрсатувларини берилиб кўраётган аёллар бу вазиятда қандай ҳолатга келиб қолишади?! Бу тахминий гап эмас. Инсоннинг ахлоқсизлиги бугунги маънавий таназзулига айнан телевидени, интернет ва шу каби видеотасвирлар сабаб бўлаётгани ўз исботини топган бу ҳақда кейинроқ яна тўхталамиз.

Ахлоқсизлик негизи - ўзликни унутишда

Кеча мен билимдон эдиму дунёни ўзгартирмоқчи бўлгандим, бугун эса доно бўлиб ўзимни ўзгартиришга аҳд қилдим.

Миллий ўзлигини, аёллик нафосатию садоқатини унутган кишилар жамиятга фақат салбий таъсир кўрсатади. Ачинарли томони, соғлом фикрловчи, ҳалол ва маънавияти юксак инсонлар ҳам улар билан бир жамиятда, инсоният оламида яшашади. Улуғ мутафаккир Жалолиддин Румий айтганларидек, яхши ҳам ёмон ҳам ўзимиздан.

Гап шундаки, биз аввало ўзимизни тарбиялашимиз керак. Ҳар бир инсон ўзи учун ўзи муаллим бўлиши лозим. Бироқ унга ўқув дарсликлар ва ўқув қуролларни берганда сергакрок, ҳушёрроқ бўлиш талаб этилади. Яъни бугун биз қайси ахборот ва маълумотлардан озиқланаётганимиз ҳаётимиз, келажагимиз учун ҳам жуда муҳим.

Тўра Мурод айтган баъзи бир аёлларнинг енгилтаклигию ҳаёсизлигининг туб моҳияти ҳам шунда. Ғарб оламига кўр-кўрона тақлид, европача вақтинчалик лаззат ва ишратда яшаш бизнинг жамиятимизга ҳам кириб келмоқда. Аслида бугун Ғарбда ҳам ахлоқий таназзул ва маънавий қашшоқлик авж олганини, уни бартараф этиш учун цивилизация учқуни бўлган яна Шарққа қайтиш лозимли ғарбликларнинг ўзлари томонидан ҳам айтилмоқда. XX аср ибтидосида машҳур немис социологи Макс Вебер «келажакда бутун ижтимоий фаолият мақсадли рационал фаолиятга айланиши, бунда инсоний қадриятлар ўз кучини йўқотиб, ҳар бир ҳатти-ҳаракат калкулацияга ташланувчи манфаатларга бўйсуниб қолиши» ҳақида ёзган эди. У ўша даврдаёқ инсоний фазилат ва руҳиятлар билан ноўрин муносабатда бўлинаётгани, ҳар бир ҳодиса воқеани манфаат асосида талқин этишини, маънавий озуқага жамият тобора кўпроқ муҳтож бўлаётганига ишора қилган эди.

Марк Вебернинг фикрига ҳамоҳанг тарзида яна бир жамиятшунос олим Георг Зиммел жамиятни таснифлаб, ундаги маънавий-руҳий ҳолатнинг беқарорлиги ва қадрият категорияларининг бузилганлигига ишора қилиб, келажакни ҳар қандай нарсани сотиш ва сотиб олиш мумкин бўлган ёввойи бозорга ўхшатади. Баҳолаш мезонларининг бузилганлиги ўша даврдаёқ кузатилгани юқоридаги фикрлардан ҳам аён. Бу ҳолат бугунги кунга келиб айниқса Ғарб мамлакатларига авж олмоқда. Сабаби ижтимоий-иқтисодий жараёнларда барқарорликни сақлаш учун курашган мамлакатлар ҳаётий тажрибаларида маънавий-руҳий эркинлик ва комилликка муҳтожлик сезилмоқда.

Бу тахминий ёки тасодифий хулоса эмас. Гап шундаки ўтган аср охирлари ва XXI асрнинг дастлабки йилларида Ғарб цивилизациясида жамиятнинг маданий ва маънавий - ахлоқий жиҳати оқсаётгани, бу эса ўз навбатида салбий оқибатларини кўрсатаётганини асослашга уринаётган турли концепциялар вужудга келди. Аслида бундай ёндашув европалик файласуфлар Отто Шпенглернинг «Европанинг сўниши» (1922 йилда ёзилган), Эрих Фроммнинг «Эркинликдан қочиш» (1941), «Умидлар инқилоби» ( 1968), Дониел Беллнинг «Мафкуранинг емирилиши» (1960) каби асарларида ўз аксини топган эди.

Бу интилиш ва жамиятнинг келажакдаги маънавий-ахлоқий таназзулини бартараф этиш «чақириғи» сўнгги ўн йил ичида янада кучайди. Таниқли олим Жак Барзумнинг «Ёруғликдан зулмат сари: Ғарб маданий ҳаётининг 500 йиллик тарихи» (2000), Френсис Фукуяманинг «Тарих интиҳоси ва сўнгги одам» (2004), файласуф ва журналист Патрик Бьюкененнинг «Ғарбнинг ҳалокати» (2002) ва бошқа кўплаб асарларнинг ёзилиши ва кенг ўрганилиши шундан далолатдир. Айниқса, глобаллашув жараёнида бу ҳолат кескин тус олди. Натижада «оммавий маданият» ибораси остида ахлоқсизлик, маданиятдан узоқлашиш ва аслиятнинг емирилиши каби жараёнлар илмий тадқиқот обьекти сифатида ва кенг жамоатчилик томонидан ўрганила бошланди. Оммавий маданиятни Ғарб маданияти билан боғлиқ ҳодиса деб тушуниш, шунингдек, уни ғоясизлик, сифатсизлик ва дидсизлик намунаси сифатида баҳолаш кенг тарқалган»и ҳам айтилди.

Эгоист аёл она бўлолмайди

Донишманд табиб қўлидаги заҳар µам фойдали. Агар ахмоқ іґлидаги асал бўлса ҳам бу асалдан синаб кўриб фойдадан.

Расул ҒАМЗАТОВ. 

Тўра Муроднинг мақоласида гурҳ бўлиб айш-ишрат қилаётган аёллар ва уларнимнг хатти-хҳаракатлари келтирилган. Яъни маълум бир аёллар бугун эрларини чет элга жўнатиб, ўзлари бемалол “озодликдан”  фойдаланишмоқда, бошқача айтган, бир бор яшайсанки, айшингни сур, деган шиор асосида яшамоқда. Бу нақадар инсонийликдан, аниқроғи оналикдан узоқ эканлигини минг йиллар давомида ҳаётий тажрибалар кўрсатиб келган. Шундай бўлса-да, худбинлик, “янгича” яшашни кашф этишга уринаётган баъзи бир аёлларимиз енгил ҳаётни орзу қилмоқда. Бироқ бахт ва муваффацият замирида оғир ва узоқ меҳнату машаққат мужассам. Оналикнинг энг биринчи сифати ва хусусияти – фидойилик! Фидойиликда эса худбинлик бўлмайди. Демак, худбин аёлни она деб бўлмайди. Шунинг учун бугун Ғарбда бола кўриш ва уни парваришлашга майл-рағбат сўниб бормоқда. Сабаби фойда орқасидан қувиш. Ўзинигина ўйлайдиган аёл оналик азоби ва машаққатини билиб, фарзанд кўрмасликка, болали бўлса-да, уни бировнинг кўмаги ва ёрдамида парваришлашга уринади. Айнан ғарбнинг баъзи бир мамлакатларида нима учун оналик бахти муаммоли эканлигини Патрик Бьюкененнинг «Ғарбнинг ҳалокати» китобида шундай изоҳлайди: Туғилиш даражаси энг паст йигирма миллатдан ўн саккизтаси европа миллатларига мансуб. Ўртача туғилиш даражаси бу минтақада 1,4 гача тушиб кетган. Ваҳоланки, аҳолининг ҳозирги миқдорини сақлаб қолиш учун бу кўрсаткич камида 2,1 коэфициентга тенг бўлиши шарт. Акс ҳолда, орадан ҳеч қанча вақт ўгмай, НАТО зиммасида кексалар ва нафақахўрларнигина ҳимоя қилиш вазифаси қолади, холос.

Мавжуд маълумотларга кўра, туғилишнинг ҳозирги даражаси сақланиб қоладиган бўлса, йигирма биринчи асрнинг охирига бориб Европа аҳолиси 30 фоизга камайиб, 207 миллион нафар кишини ташкил этади, Хуллас, Ғарб тамаддунининг бешиги унинг мозорига айланади.

Хўш, бундай аянчли вазият вужудга келишининг сабаблари нимада? Улардан бири — Европа интеллектуалларининг бир неча авлоди учун гўзал ва жозибали идеал бўлиб келган социализм ғоясидир. “Ўзингиз ўйлаб кўринг, — деб ёзади Жон Хопкинс университети ходими доктор Жон Уоллес, — агар ҳар бир одамга давлат нафақаси кафолатланадиган бўлса, қартайганда ўзига хос суянч бўлган фарзандларга ҳожат қоладими? Ёхуд иқтисодий жиҳатдан ўзини эркин ҳис қилиши учун етарли миқдорда даромад топадиган аёл учун турмуш қуриш чинакам ҳаётий мақсадга айланиши мумкинми?».

Бизнинг миллий қадрият, инсоний фазилатларимиз бу қадар худбинлик ва вақтинчалик ҳою ҳавасга берилиб яшашга ўрин қолдирмайди. Шунинг учун ҳам рўзғорини, ҳам ишини уддалаб, бахтли ҳаёт кечираётган аёлларимизни шарафлашимиз, уларни қўллаб-қувватлашимиз керак.

Хулоса

Кимгадир яхшилик қилсангиз, бу аввало ўзингизга яхшилик қилган бўласиз.

Бенжамен ФРАНКЛИН

Инсон, хоҳ у аёл бўлсин, хоҳ у эркак фақат ўзигагина эмас, балки жамиятга ўзгаларга яхшилик қилибгина ўзини бахтли ҳис этади. Бу тиббиёт томонидан ҳам тасдиқланган бўлиб, агар инсон умри давомида қанчалик кўнгли соф, бағрикенг бўлиб, бировга ўрдам қўлини чўзиб яшаса, нисбатан узоқ умр кўрар экан.

Бизнинг фаровон ва бахтиёр яшашимизў учун мамлакатимизда барча шароит ва имкониятлар муҳайё. Фақат мавжуд шароит ва имкониятлардан тўғри фойдаланишимиз, шундай доруломон ва тинч-осойишта кунларга шукроналик ҳисси билан яшашимиз керак. Айтганча, шукр қилиш бобида Ҳусайн Воиз Кошифийнинг “Ахлоқи муҳсиний” асарларида шундай сўзлар бор: Бахтнинг баландлиги ва давлат улуғлигининг шукри давлат ҳудудида йиқилганларга раҳм қилишдир. Хазина тўла бўлганининг шукри садақа бермоқ ва ҳақдорларга ҳаіини етказишдир. Қудрат ва қувватнинг шукри ожиз ва заифларга жафо қилишдан қўлни тортишдир. Соғу саломатликнинг шукри ситам ранжидан бемор бўлганларга адолат доираси билан шифо етказишдир...Баланд иморат ва жаннат сифат боўларнинг шукри одамларнинг маскан ва манзилларига лашкару сипоҳ тушиб, хароб қилмаслигидир. Шукрнинг хулосаси шуки, ғазаб ўти шуъла урганда ва ўз мақсади ғаразли бўлганда, доимо халқ томонини олиш ва халқнинг тинчлиги ва осойишталигини ўз тинчлиги ва осойишталигидан устун қўйишдир”. Бу сўзларнинг мазмун моҳиятини англаган ва тушунган инсон ўйлайманки, қаён бораётганини билади ва манзили бахтли, бардавом бўлади.

Муҳтарам Президентимизнинг яқинда нашр этилган «Она юртимиз бахту иіболи ва буюк келажаги йґлида хизмат іилиш - энг олий саодатдир» китобларидаги қуйидаги сўзлари билан сўзимга хулоса қилмоқчиман: Аёлларимизнинг турмуш тарзини енгил қилиш борасида биз учун майда нарсанинг ўзи йўқ ва бўлмайди ҳам. Аёлнинг кайфияти яхши бўлса, аёл ҳаётдан рози бўлса, оила ҳаётдан рози бўлади. Агар оила рози бўлса, маҳалла, бутун эл-юрт рози бўлади”. Аёлларимиз рози қилайлик.

Баходир РАҲМОНОВ.

МАЪНАВИЯТНИ КИМ ҚУТҚАРАДИ?

Ёхуд компьютер ўйинлари, интернетнинг бола саломатлиги ва маънавиятига таъсири

Иккинчи маіола

Киберлудомания –

замонавий касаллик!

Халіимизда: “Ёмонни айтмасанг, яхшилик келмагай”, деган наіл бор. Бутун дунёда беминнат хизмат іилаётган янги ахборот технологиялари секин-аста зарарли томонларини µам кґрсатмоіда. Натижада бу инсоннинг µаётига, маънавиятига, турмуш тарзига, µатто саломатлигига таµдид бґлишга сабаб солмоіда. Бугунги кунга келиб, интернет ва компьютер ґйинларидан нотґІри фойдаланиш ва унга муккасидан боІланиб іолиш кґплаб касалликларни келтириб чиіармоіда. Ґатто интернет-аддикация (интернетга тобелик) ва компьютер ґйинларига тобелик - киберлудомания янги аср касаллиги, деб айтилмоіда. Яъни, Бутунжаµон соІлиіни саілаш ташкилоти интернетга тобелик ва компьютер ґйинларига боІланиб іолишни оІир касалликлар тоифасига іґшди. Сабаби, виртуал µаёт ёшларни худди гиёµвандлик, ичкилик каби ґз домига тортар экан.
Интернетга тобелик нима?

Бу саволга жавобни афсуски маµаллий энциклопедия, луІат ва    бошіа манбалардан топиш мушкул бґлди. Интернетга тобелик - глобал тармоііа µаддан зиёд берилиш ва ундан чиіиб кета олмасликдир.

Киберлудомания эса компьютер технологиялари ва виртуал ґйинларга µаддан зиёд берилиб кетиш оіибатида келиб чиіувчи руµий іарамликнинг бир тури.

Мутахассисларнинг таµлили ва тадіиіотларини ґрганиб, умумлаштириб айтиш мумкинки, фарзандларимизнинг µаддан зиёд интернетдан фойдаланиши ва компьютердан нотґІри, сурункали фойдаланиши оіибатида руµиятга, асабга, умурт-іа поІонасига, кґзига кескин зарар етади. Интернетга тобелик масаласини илмий нуітаи назардан тадіиі этган илк олим Кимберли Янг µисобланади. У 1994 йили интернетпарастликни аниіловчи тест ишлаб чиіди. Тадіиіот натижаларига кґра, Янг іуйидагиларни     хавфли огоµлантириш  (интернетпарастликнинг аломатлари)сифатида іайд этди:

- электрон почтани тинимсиз текшириб туришга интилиш;

- навбатдаги “онлайн” мулоіотга интилиш;

- ґтказган “онлайн” мулоіотдан µузурланиш;

- интернетдан доимий фойдаланиш учун сарфланадиган маблаІларнинг кґпайиши.

Биз “Ґа... болада, бир ґйнаса нима бґлибди”, деган бепарволигимиз уларни ана шу касалликларга дучор іилишини ґйлаб кґрайлик.
Хґш, нима іилиш керак?

Муаммони кґтариб чиіишнинг ґзи бир мураккаб жараён бґлса, унинг ечимини топиш икки чандон мушкулроі иш. Демоічиманки, кґтарилган муаммо борасида бир шахс ё бир гуруµнинг фаолияти етарли эмас. Энди, интернетдан фойдаланишни чеклаш, компьютер ґйинларига    барµам бериш керак, деган хулоса билан масала µал бґлмаслигини ваіт, замон кґрсатаяпти. Муµтарам Юртбошимиз айтганидек: “Жаµон  ахборот майдони тобора кенгайиб бораётган шундай бир шароитда болаларимизнинг онгини фаіат ґраб-чирмаб, уни ґіима, буни кґрма, деб бир томонлама тарбия бериш, уларнинг атрофини темир девор билан ґраб олиш, µеч шубµасиз, замоннинг талабига µам, бизнинг эзгу маісад-муддаоларимизга µам тґІри келмайди. Нега деганда, биз юртимизда очиі ва эркин демократик жамият іуриш вазифасини ґз олдимизга іатъий маісад іилиб іґйганмиз ва бу йґлдан µеч іачон іайтмаймиз”.

Шунинг учун болаларимизда мафкуравий иммунитетни кучайтиришимиз, ахборот олиш ва узатиш маданиятини шакллантиришимиз даркор. Јолаверса, вояга етмаган болалар ва ёшларнинг µар хил µуіуіий, маънавий, диний ва ахлоіий томондан салбий таъсир кґрсатишнинг олдини олиш чора-тадбирлари ґіув муассасаларида ва бошіа жамоат жойларида амал іилмоіда. Јолаверса, бу борада махсус іарор, іонун ва бошіа µуіуіий µужжатлар іабул іилинган. Шундай бґлса-да, болаларимизнинг маънавий савияси ва руµий олами кґпроі ота-она томонидан белгиланишини унутмайлик. Бу йґлда µар биримиз µушёр ва масъулиятли бґлишимиз керак. Јолаверса, руµшунос, социолог ва мураббийларимизнинг киберµужум ва интернетдаги таµдидлардан µимоя іилиш йґллари айтилса, бу борада ОАВ томонидан аниі ишончли тавсиялар берилса маісадга мувофиі бґлар эди.

- Болаларни интернет-тобеликдан µимоя іилиш мумкин, фаіат іу-йидаги оддий шартларга риоя іилинса, - дейди руµшунос Зебунисо Аµмедова. – Биринчидан, бола билан мулоіотда бґлиш учун ваіт ажратиш шарт. Иккинчидан, ота-она фарзанди учун интернет йґлбошчисига айланиши лозим. Зеро, “Интернет тушунчаси ва унинг имкониятлари бґйича ота-оналар фарзандларига нисбатан кґпроі билишлари лозим. Айнан улар фарзандларига тармоінинг барча имкониятлари тґІрисида маълумот беришлари керак. Бола фаіатгина ґйинлар ва ижтимоий тармоілар билан кифояланмаслиги маісадга мувофиі бґлади”, дейди Макушкин. Учинчидан, фарзандининг тармоіда нима билан шуІулланаётганидан бохабар бґлиш талаб этилади. Бунда унинг ортидан пойлоічилик іилиш эмас, шунчаки шу мавзу доирасидаги суµбатдан билиб олишга µаракат іилиш, у мулоіотда бґладиган кишилар µаіида µам хабардор бґлиш лозим. Тґртинчидан, фарзандининг бґш ваіти µаіида іайІуриш зарур. Агар болада кґпгина іизиіишлар: китоблар, спорт, мусиіа, жамланма йиІиш мавжуд бґлса, унда маісадсиз тармоілар учун ваіти кам іолади. Шу билан бирга ґсмирда интернет тармоІидан самарали фойдаланиш тушунчаси µам шаклланади.

Руµшунос фикрларидан англанадики, агар биз ахборот олиш маданиятини шакллантирсак, миллий Іоямиз ва маънавий меросимизга таяниб фаолият олиб борсак, фарзандимизни µам шу йґлда тарбияласак, “оммавий маданият” ва бошіа таµдидларга іарши курашувчи иммунитетни кучайтирган, маънавий оламни таназзулдан асраган бґламиз. Шунга эришайлик, азизлар.

          Баµодир РАҐМОНОВ

Муносабат

МАЪНАВИЯТНИ КИМ ЈУТЈАРАДИ?

Ёхуд компьютер ґйинлари, интернетнинг бола саломатлиги ва маънавиятига таъсири

Биринчи маіола

ХХI асрда фан-техника тараііиётининг жадаллашуви, компьютер иніилоби инсоният олдига жуда кґп муаммоларни кґндаланг іилиб іґйди. Глобаллашувнинг болалар ва ёшлар маънавиятига нечоІлик таъсир этаётганини µис этиш іийин эмас. ўоявий курашда ёшларимизнинг маънавий иммунитетини кучайтириш учун іандай амалларни бажаришимиз лозим? Дунёни маънавият іутіарар экан, маънавиятни ким іутіаради, деган µаіли савол туІилади. Шу маънода іуйида айнан интернет ва унинг бола саломатлиги, келажагига таµдиди µаіида ґз мулоµазаларимни билдиришни лозим топдим.

Болалик йилларимизда

Болажонларимизга іараб болалик йилларимни эслайман. Јишлоінинг чанг, тупроі кґчалари... кимдир ланка ґйнайди, кимдир футбол. Яна кимдир ёнІоіларни териб, мерганлигини синайди. Мабодо кґчадан бир машини ґтиб іолса, тамом, µаммамиз чанг ютиб, киприкларимизга іор тушгандек бґларди. Мактабда µам ґйин-кулгу авжида эди. Синфдошлар билан танаффусда айтишув, шеър ва топишмоі айтиш мусобаіасини ґтказардик. Совуі кунларда печка ёнида бир нафас исиниб, яна ташіарида іорбґрон ґйнардик. Дарсдан кейин уйга, ота-онамизга ёрдам беришга ошиіардик. Кечіурун чироі ґчса µам шам ёруІида бґлса-да, китоб ґіирдик. Бувиларимиз айтган насиµатлар, ака-опаларимиз ютуілари, уйіу олдидан айтилган эртаклари µали-µануз кґз олдимда кино ленталаридек бир-бир ґтади. Менимча, беІубор ва іувончли болалик йилларини µеч ким унутмаса керак. Айниіса охирги пайтларда бот-бот болалик йилларимни эслашимнинг сабаби - кґз олдимда ґша олтин даврини ґтказаётган жажжи болажонларимни µар куни кузатишим бґлса керак. ¤йланиб іоламан: болаларим худди ґзимга ґхшайди, бироі биз бу іадар жаµлдор, аразчи, аілли ва замонавий эмасдик...бу ниманинг аломати?

Болалигим кечган чанг кґчалар бугун кґз кґрса іувонадиган текис ва равон йґл. Икки томонлама замонавий уйлар. Биз ґіиган бир іаватли эски мактаб биноси ґрнида уч іаватли кґркам, замонавий таълим маскани іад ростлаган. Биз ґтирган парталар энди тарихда іолди. Ґозир іулай парталар, ґіув жиµозлари, кенг ва ёруІ хоналар болаларимиз ихтиёрида.

Кишини ґйлантирадиган масала - ана шундай шароит ва имкониятдан тґІри фойдаланиш ва билдирилаётган ишонч-ни оілаш учун тґІри µаёт тарзини олиб бориш. Жумладан, болаларимизнинг бахтиёр дамлари, ёруІ келажаклари учун кґринмас ва билвосита таъсир кґрсатаётган маънавий таµдид ва тажовузлардан асраш, бунга іарши маънавий иммунитетни µосил іилиш.

Болаларимизнинг ґзига хос “хусусиятларини” гоµида англаймизу “замона зайли”га йґйиб іґямиз. Ваµоланки, уларнинг беІубор болаликлари ва эртанги келажаги учун, ґша замонавийлик деб айтаётган “хусусиятлари”га биз ґзимиз пешволик іилаяпмиз.

Болаликнинг “ґІрилари”

Кґп бора кузатганман. Кґчада болаларнинг бирлашиб, дґстлашиб, жамоа бґлиб ґйнаши камдан-кам кґзга ташланади. “Ґа, энди, µозир µамма боласини уйида олиб назорат іилаяпти-да”, деган фикр туІилиши мумкин. Эµтимол шундайдир, бироі биз жамоа бґлиб ґйнашини соІиниб іолган болаларнинг кґпчилиги уйда эмас, интернет кафеларда жамоа бґлиб ґйнамоіда. Биз, содда ва Іґр болаларга ґхшаб улар чиллик, шеър айтиш, футбол ё турникка осилиш билан ґзаро куч синашиб эмас, балки виртуал оламда “ур-йиіит” жанридаги ґйинларда катталар эплаши іийин бґлган “миссия”ларда  “баµслашяпти”. ўолиб чиіиб, гулдурос солиб баіираяпти. ЈайІули томони, баъзи болаларимиз, мактабдан чиііан заµотиёі “Game klub” ё интернет-кафеларга шошиб, виртуал ґйинлар ґйнашга шґнІийдилар. Ґатто тушлик ваіти ґтганини µам сезмай іолишади. Јолаверса, тушлик пулини µам ґша ґйинга сарфлашади. Гуриллаб навбат кутиб, компьютерга ёпишган жажжи мижозларни кґриб эса интернет-кафе администратори чаііон савдодан сархуш бґлиб ґтиради. Ґам ваітини, µам наідини, µам саломатлигини, µам келажагини совураётган бу болаларга ким жавобгар? Ким уларга шу таµдидларни тушунтиради? Ким уларни бу йґлдан іайтаради? Биз - болаларимизни яхши кґриб, гоµида талтайтириб, іґлига меъёридан ортиі пул берган ота-оналарми? ЈулоІим тинчисин, деб планшет ё смарт-фонлардан ґйинларни іґйиб, ґз фарзандларимизни овутаётган кимсаларми? Йилига бир марта бґлса-да, газета ё китоб сотиб олишни унутиб, болаларига компьютер сотиб олиб берган “Іамхґр” ота-оналарми? Балки мактабга ґіиш учун іатнаса-да, маънавий озуіа ва тарбияга муµтож фарзандларга µар хил шоколад ва фаст-фуд таомлар олиб берувчи опа-акалардир? Ваµоланки, фарзандимиз салом беришни унутса, мактабни, устозини койишга тушамиз. Аслида, бирламчи тарбия ґчоІи ва камолот макони оилада эканлигини баъзиларимиз унутиб іґймаяпмизми?

Фактларда маънавиятни емирувчи омиллар

Ґар бир сґзнинг асоси бґлгани яхши. Кейинги кунларда интернет масаласи оммалашиб кетгач, телевизорга боІланиб іолиш муаммоси камайгандек бґлди. Аслида компьютер технологияларининг зарари телевизордан µам ошиб тушди. Телевизорга боІланиб іолган ёшлар кґпми ёки интернетга? Бу µам муµим масала. Шу савол билан Яндекс сайти сґровнома ґтказмоіда. Ґозирги кґрсаткичга кґра, 686 нафар бола телевизорга, 10109 нафар бола эса интернетга боІланиб іолганига иірор бґлишган.

Статистик маълумотларга кґра, µар хил илмий, ахлоіий, маънавий билимлар ва ахборотлар олиш мумкин бґлган интернет тармоІидан 80 фоиз болалар ва ґсмирлар фаіат µордиі ва кґнгилхушлик учунгина фойдаланишади. ЮНИСЕФ томонидан ґтказилган сґровнома натижаларидан µам буни пайіаш мумкин: маълум бґлишича, интернетдан фойдаланувчи 90 фоиз бола ахлоісиз сурат ва видеоларга дуч келишган, 60 фоизи эса ушбу турдаги ахборотни маісадли равишда излаган.

Хабарларга кґра, инглиз ґсмирларининг бошіа мамлакат ёшларига іараганда уюшган жиноятчилик ва зґравонликка берилиш µолатлари юіори. Бунга сабаб -болаларга керагидан ортиі даражада эркинлик берилгани. Уларни µозирдан айш-ишратга берилиб, турли ахлоісиз хатти-µаракатлардан µеч ким іайтаролмаяпти. Оіибатда британиялик ґсмир іизлар орасида µомиладорлик даражаси Европа бґйича энг юіори кґрсаткичга етган. Ачинарлиси, бу µодисаларда маънавий іашшоілик ва интернетдан ноґрин фойдаланишнинг µам катта таъсири бор.

Ґар йили интернетдан фойдаланувчилар сони 200 миллион нафарга кґпаймоіда ва 2016 йилга бориб, уларнинг умумий сони 3 миллиардга етиши башорат іилинаётганини инобатга олсак, бу борада муаммолар наіадар жиддий ва долзараб эканлигини англаш іийин эмас.

           Баµодир РАҐМОНОВ.

"ШАПКА"

Бир ошнамиз автомашина харид қиладиган нияти борлигини айтди. Автосалонларни айландик, биз “буюртма” қилмоқчи бўлган автомобиль йўқ. Таниш-билишлардан сўрадик, сотувда йўқ. Кутиш керак экан

Кунларнинг бирида ҳалиги ошнамиз уйга келиб муддаосини ҳал қиладиган одамнинг топганини айтди. Бирга боришимни сўради. Белгиланган жойга шаҳардаги кафеларнинг бирида ўша одам билан учрашдик. У ўзининг мошинасини сотмоқчи десам...”менинг мошинам эмас, лекин топиб бераман...” дея саволомуз бизга қаради. Биз ҳам рози бўлдик хурсанд бўлдик. Кейин хурсандчилигидан ошнамиз дастурхонни тўлдириб ташлади. Ароқларни ҳам тўлдириб-тўлдириб пиёлаларга қуйди. Оғзини тўлдириб-тўлдириб, “машина олсам...” сўзлари билан бошланадиган орзуларини ҳикоя қилиб берди. Хуллас, уч киши қарийб уч соат ўтирдик. Охирида биз хизмат қиладиган бўлдик, ҳалиги “воситачи”ни иззат-икром қилиб уйигача олиб бордик. Кейин ошнамизни уйигача.

Эртаси куни қарасам, ҳалиги “воситачи” акамизнинг шапкалари ва шарафлари қолиб кетибди. Энди унинг телефонини билмайман. Вақтимни топиб ошнамга бераман, деган хаёлга ишга келдим. Тушликка яқин ошнамиз телефон қилди:

- Яхшимисан, кечаги одам телефон қилди, машина тайёр экан, фақат шапкани олиб келинг деяпти?

- Шапкани? Хаа...шапкаси менда!

- Унда кечга яқин учрашамиз.

Ошанмиз билан кечга яқин учрашдик. Унга шапкани ҳам шарфни ҳам бердим. Кечаги воситачи” ҳам топилиб келди. Ошнамиз хурсанд бўлиб деди:

- Ака, мана шапка, энди ўша автомашинани ҳал қилиб беринг!

У эса ҳайрон бўлиб бир менга бир ошнамгақарарди. Сукунат узоқ чўзилмасин деб мен ҳам гапга қўшилдим:

- Ака, биз тўғри одам, шапкага қўшиб шарфингизни ҳам бераяпмиз, хай денг энди...

Маънисиз оламдан изладим маъно,
Бемаъни маънони айладим пайдо. 
Олам мантигини билмадим токи 
Топмадим ўзимдан моҳият маъно.

Узини куролмай кузгуга шодон,
Ажабки айбламиш бизни бир нодон.
Илоннинг захридан даво курганмиз,
Уша нодонлик хам доноликка кон!

ХУДБИНЛИК ВА ДАРАХТ

Кўплаб бадиий асарларда бировга фойдаси тегадиган, фидойи, меҳнаткаш ва донишманд инсонни мевали дарахтга ўхшатишади. Қўшнимизнинг уйида катта бир тут дарахти бор эди. Жуда серҳосил ва улкан дарахт. Кунларнинг бирида қарасам дарахтни кесиб, таналарини бурдалаб ташлашаяпти. Сўнг қўшнимдан нимага бу дарахтни кесиб ташлашаётганини сўрадим. У бамайлихотир жавоб берди:
- Менимча қариди... Мева тугмай қолди.
Р/S: Худбинлигимизни ҳатто табиатга ҳам курсатамиз!

ПОЙАНДОЗ

Тўйхона. Ҳамма келин-куёвларни кутаяпти. Уларнинг пойига узундан узун оқ матодан пойандоз тўшалган, йўлаклари гуллар ва шарлар билан безатилган. Ниҳоят келин-куёв келди. Ота хурсандчилигидан ўғлининг бўй бастини кўриб қувонди. Олдига пешвоз чиқди. Ҳалиги “махсус” йўлакда эди, пойандозга оёқ қўйишини билади, бирданига кимдир баланд овозда бақирди:
- Отахон четга ўтинг, келин-куёвлар учун полйандозни расво қилаяпсиз...у сиз учун эмас.

Ўша воқеадан сўнг ўзимнинг, ўғлимнинг, қизимнинг тўйи бўлса албатта пойандоз тўшаб, унга эса аввал ота-онам қадам ранжида қилишини истайман.

Меҳрини пойандоз қилган ота-оналарга боримизни пойандоз қилсак кам.

МУСИҚА ОЛАМИДАГИ «ҲУСНБУЗАРЛАР»

Маънавий тарбия воситаси

Боғчадан шодон келиб ўзини бувисининг қучоғига отган қизим янги қўшиқ ўрганганини айтиб мақтанди. қўшиқда шундай сатрлар бор:
«Дунёга тинчлик керак...
Тинчлик керак бизларга...
Тинчлик керак дунёдаги
Барча ўғил-қизларга!»

Қўшиқдан ва унинги матнидаги сўзлардан тўлқинланиб кетдим. Уни ўргатган боғча опасига минг раҳмат, дедим. «Мана бу тарбия, маънавий юксалиш дебочаси», хулоса қилдим ўзимча. Шу пайт Президентимизнинг «Юксак маънавият - енгилмас куч» асарида ёзган «Энг муҳими, бугунги кунда мусиқа санъати навқирон авлодимизнинг юксак маънавият руҳида камол топишида бошқа санъат турларига қараганда кўпроқ ва кучлироқ таъсир кўрсатмоқда», деган сўзлари ёдимга тушди. Юртбошимизнинг ана шу эзгу ғоялари туфайли боғча ёшидаёқ санъат, мусиқа ва спорт сирлари болаларимизга ўргатилмоқда. Бу албатта ёш авлоднинг маънавий етук, руҳан тетик ва жисмонан соғлом бўлишига замин яратади, эзгулик томон тарбиялайди.

«Дижей»нинг қўшиғи

Қизимни сайрга олиб чиқдим. Истироҳат боғида байрам, хурсандчилик, куй-қўшиқлар авжида. Магнитофон орқали қўшиқ қўйилаётган майдонга яқинлашдик. Болажонларимиз қувнаб рақсга тушаяпти... Бироқ мусиқа матнини эшитиб кайфиятим тушиб кетди. Унда шундай сатрлар бор:
«Хей-я, тўхта, етиволсам еб қўяман...
Юрагимни ёндирма, ҳазиллашмадим, еб қўяман...»
Такрор айтилаётган бу сўзлардан қанча уринмай, ҳеч қандай маънавий тарбия ёки маърифий сўзларни тополмадим. қизиғи, бу сўзларни болажонлар жўр бўлиб айтишяпти, менинг қизим ҳам.

Ўйланиб қолдим, биз болажонларимизга қандай қўшиқларни эшиттираяпмиз. Атрофга қарасам, ўша қўшиққа ўйнаётган болаларини кўриб ота-она ҳам хурсанд. Кейин қўшиқ қўяётган йигитдан (уни «Дижей» дейишаркан) бу қандай қўшиқлиги, уни ким куйлаётганини сўрадим. Ёш хонанда Зуҳриддин Баҳриддиновнинг «Қизил шапкача» қўшиғи экан. Бу қўшиқ билан хонанда нима демоқчи? Тингловчилар ундан қандай маънавий озуқа олиши мумкин? Кўчада, истироҳат боғида хоҳлашганини қўйишадида, деб ўйладим (ваҳоланки, истироҳат боғларида, мусиқали фонтанларда ва бошқа маданий жойларда қўйиладиган мусиқалар назорат қилиниши лозим). Кечга яқин худди «Мана, кўриб қўйинг», дегандек, бояги «Қизил шапкача» «Navo» телеканали орқали янграётганини, унга яна клип ҳам ишланганини кўриб ҳайратдан донг қотдим. Сўнг яна мулоҳаза қилдим: эҳтимол, мен бу қўшиқлар моҳиятини тушунмаётгандирман.

Саёз мазмунли қўшиқдан нима кутамиз?

Биз фарзандларимизни миллий қадрият ва анъаналар, ахлоқий меъёрларга ҳурмат руҳида тарбиялашга минг уриниб, ўзимиз уларга тўлиқ шароит яратмасак, қандай бўлар экан. Ваҳоланки, бугун ўзлигимизни англаш, баркамол авлодни вояга етказиш, ҳар хил маънавий таҳдидларга қарши курашиш учун Президентимиз раҳнамолигида давлат даражасида эътибор қилинган. Бу йўлда анчайин амалий ишлар ҳам қилинмоқда, маълум ижобий натижаларга ҳам эришилмоқда. Бироқ бунга билиб-билмай соя солаётган баъзи бир ҳолатларни қандай изоҳлаш мумкин? Демоқчиманки, бир ёш мурғак қалбнинг маънавияти ва руҳиятига салбий таъсир этувчи қўшиқ, клип ва ахборотни жамиятга очиқ-ойдин тарғиб қилаётганларга қандай муносабат билдирилмоқда? Ваҳоланки, бунинг олди олинмаса, савияли қўшиқ, куй қулоғимизга янграмай, фақат поп-мусиқа, яъни «оммавий маданият»ни тарғиб этувчи қўшиқлар куйланса, такрор эшитилаверса, биз фарзандларимиз олдида, уларнинг саёз маънавияти олдида жавобгар бўлиб қоламиз.

«Поп-музика» нима?

Бугунги кунда айрим савиясиз қўшиқлар-у мазмунсиз шеърсифат сўзлар (уларни шеър деб ҳам бўлмайди) ҳақида юртдошларимиз, ОАВ ва бошқа соҳа вакиллари томонидан кўплаб танқидий фикрлар билдирилмоқда. Шунинг баробарида асл санъат, мусиқа ва оҳангни мактабларда ва бошқа таълим даргоҳларида ҳам ўргатишмоқда. Шундай бўлса-да бу борада танловда адашаётган томошабин ва қўшиқ шинавандалари ҳам йўқ эмас.

Анча асрлар аввал улуғ бобокалонимиз Абу Райҳон Беруний мусиқа, оҳанг шеър ва уларнинг уйғунлиги борасида шундай сўзларни билдирган: «Оҳанглар  руҳга (қалбга) тартибга туширилган, шаклга киритилган бўлгандагина кучли таъсир қилади: чунки руҳ (қалб) тартибга кирган нарсани тезроқ қабул қилади ва шунинг учун ҳам у шеърга туширилган нарсани осон илғайди ва шу сабабли у шеърга кўпроқ интилади, чунки шеър низомли (тартибли)дир: аммо у мусиқа билан оҳанглаштирилган шеърларга янада кўпроқ майл қўяди, негаки (бунда) шеърнинг тартиби оҳанг мутаносиблиги (гармонияси) билан уйғунлашган бўлади». Афсуски, бугун бу ҳақиқатни англамаётган, аксинча пул ёки бирор манфаат учун енги-елпи қўшиқлар куйлаётган хонандалар кўп.

Айтиш жоизки, кўпчилик ҳаваскор хонандалар ўзлари билмаган ҳолда поп мусиқани, унинг замирида «оммавий маданият»ни тарғиб қилишмоқда. Манбаларга кўра, «Оммавий маданият»да «поп (оммавий)-музика» алоҳида ўрин тутади. «Поп-музика»ни «янги рок» белгилайди. «Янги рок», таъбир жоиз бўлса, кучайтирилган ритмик тузилмали мусиқадир. Яъни, жазавали ритм, зарб, шовқин бу мусиқанинг асл қиёфасидир. У тинглашга, қалбдан ҳузурланишга эмас, балки вужуд ҳаракатига, талвасали рақсга йўналтирилган. Умуман айтганда, «поп-музика» ижрочилиги кўнгилочар мусиқа ниқоби остида оммавий васвасали, шайтоний талвасали, бадахлоқ рақслар, кўпинча охири жанжал, ур-йиқит, ваҳшийликларга бориб етадиган агрессив дискотека шоуларини уюштириш билан ажралиб туради.

«Поп-музика» намояндалари ўз «оммавий»ликларини таъкидлаш учун саҳнадаги хатти-ҳаракатлари ва кийим-либослари намойишида ҳам - одоб-ахлоқ, жамиятга эҳтиром туйғуларини рад этиб, асосан кўча, оломончилик қонун-қоидаларига амал қиладилар. Ва ўзларининг кулгули даражада ажралиб турадиган шундай рафторларидан фахрланадилар. Афсусланарли томони шундаки, бундай ҳолатларни «поп-музика»чилар санъатдаги демократизмнинг, халқчилликнинг тантанаси, деб билишади. Ваҳоланки, бундай жараён фақат маънавий қашшоқлик, ахлоқий таназзулга, шунингдек, инсоннинг ўзлигидан бегоналашувига, руҳиятининг бузилишига хизмат қилади.

Ҳавойи қўшиқлар куйчилари саҳнада ўзларини безорилардай тутиши санъатни ва санъаткорликни ерга уради. Бу эса ҳайрон қоларли эмас: чунки асл санъатни ерга уриш - «Оммавий маданият»нинг дастурий, яъни ўз олдига мақсад қилиб қўйган вазифаларидан биридир. «Поп-музика» намояндалари ижро этадиган қўшиқ матнлари шеъриятнинг оддий талабларига жавоб бермайди. Улар кўпроқ кўчада мавжуд беҳаё, жаргон ибораларга - қадриятларни, инсоний эзгуликларни киноя, мазах қиладиган сўзларга асосланган бўлади.

Тумтароқ оҳанглар ва бемаъни шеърлар

Бизнинг санъат ва маданиятимиз асрлар давомида инсоният цивилизацияси тараққиётида муносиб ҳисса қўшиб келган. Ундаги ўзига хослик, миллийлик, маънавий юксаклик ҳам ҳали-ҳануз кенг жамоатчилик томонидан эътироф этилмоқда. Бу жараён, айниқса, «Шарқ тароналари» мусиқа фестивалида ҳам ёрқин намоён бўлади. Айнан Ўзбекистон заминида бундай нуфузли мусиқа фестивалини ўтказилишининг ўзи биздан санъат ва маданият қанчалик юксалаётганидан, унинг илдизлари эса узоқ тарихга бориб тақалишидан далолат беради.

Афсуски, ўзимизга хос санъат йўналишимизга «эскирган» йўналиш деб қараб ўзини замонавий деб тутиб, қолипга сиғмас қўшиқларни куйлаётган баъзи бир ёш хонандалар бугун менимча, санъат дарсларини мусиқа сабоқларига муҳтож. Чунки айрим ёш ижрочи ва ижодий гуруҳларнинг шинавандаларга тақдим этаётган қўшиқлари санъатнинг ҳеч қандай талаб ва мезонларига жавоб бермайди. Нафақат мавзу ва мусиқа, ижро усуллари, балки саҳна ҳаракатларида ҳам очиқдан-очиқ ажнабий “оммавий маданият” кўринишларига тақлид қилиш ҳолатлари тез-тез учраб туради. Бу ҳолат эса чинакам санъат мухлисларини ранжитмасдан қолмайди. Айниқса, миллий анъаналаримизга, ахлоқ-одоб қоидаларига мутлақо тўғри келмайдиган клиплар, турли тиллардаги сўзларни қориштириб ёки талаффузни атайлаб бузиб айтиш каби номуносиб ҳаракатларни айрим ёш ижрочилар ўзи учун қандайдир янгича услуб деб билаётгани санъатни, унинг моҳияти ва аҳамиятини тушунмасликдан бошқа нарса эмас. Бунга кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин. Масалан, «Уммон» гуруҳи томонидан ижро этилган бир қўшиқда шундай сўзлар бор:
«Мани муҳаббатим севгингга зор,
Кўзларим кўзингга интизор.
Нега кўйлагинг кенг эмас, тор,
Менимча бугун байрам бор».

Аввалги икки сатрда мантиқсизлик бор, яъни «муҳаббат севгингга зор» эмиш. Хонандалар агар муҳаббат ва севги категориялари ҳақида озгина илмий тушунчага эга бўлганларида бу қўшиқни эҳтимол куйлашмасди. Охирги икки сатр эса ҳаммасидан ошиб тушади, яъни тор кийим кийиш бу байрам белгиси?! Яна бир таниқли хонанда Жасур Умировнинг «Вай-вай» қўшиғидаги сўзларга эътибор қаратсак:
«Баҳорда ёмғир сочилиб, 
Қара, кетибсан очилиб, 
Сани кўра олмаганлар,
Доим юради гапириб.
Дугоналаринг жим ўтирсин
Ундан кўра эрга тегсин
Улар соддалигинг билар
Кўрасан бизни айирар».

Бу қўшиқ матнини ким ёзган ва бу билан у нима демоқчи? Ачинарлиси, бу каби қўшиқларда яна шеър муаллифлари ҳам ёзилади. Бу адабиётшунос олимларимиз ва танқидчиларимиздан шеър ва унинг санъати ҳақида эътибор қаратишни талаб этади.

Баъзи бир қўшиқ куйлаш иштиёқидаги ёшлар минглаб одамлар олдида сўз масъулиятини унутган кўринади. Хонанда Тоҳир Усмоновнинг бир қўшиғи нақорати шундай:

«Диги, диги, диги,
Ёқади менга
Ёрнинг билак узуги…».

Бу билан йигитнинг ёрига эмас, унинг қўлидаги билакузугига ҳаваси нимага шамъа деб ўйлайсиз? Ботир Яминов ижросида янграган қўшиқдан:
«Ўйнасин мани гул ёрим,
Ўйнасин жоним,
Айлансин моҳитабоним,
Хиром айласин жоним».

Илмий тил билан айтганда тофтологияга берилган бу каби қўшиқчилар фақат мусиқага зўр бериб унинг асл моҳияти маъно-мазмунини унутиб қўйгандек.
«Серенада ижод» гуруҳи томонидан куйланган бир қўшиқда:
Нози, нози, нози,
Севгилимнинг нози,
Ўзини олиб қочади
Жуда нози-нози», дейилади. 

Шу ҳам шеърми? Оддий сўз деб қабул қилсангиз ҳам бунда маъно-мантиқ йўқ. Ваҳоланки, бу «қўшиқ» даражасида куйланмоқда.
Айтганча, ҳозир кўпчилик «замонавий қўшиқчи»лар қўшиқ бошида ё ўртасида ритм ва йўналишларини бирданига ўзгартириб, оддий сўзларни сўзлашмоқда. Масалан, «Манго» гуруҳининг» «Гулбадан» қўшиғи шундай сўзлар билан бошланади: «Хи-хи...асалим бу меҳмон кеп қопти деб бир пиёла чой ҳам бермадинг-а-а». Ўзбек адабий тилини бузиб, ўз шева ва савияси даражасида гапириши етмаганидек, яна номақбул сўзларни, киноя ва истеҳзоларни айтаётган ёш хонандаларга қандай баҳо бериш мумкин?

Киноя ва истеҳзо деганда, беихтиёр «Божалар» гуруҳи ёдимга тушди. Унинг сўнгги йиллардан яратган қўшиқларининг кўпи кулги, истеҳзога қаратилган. Ваҳоланки, кулги, истеҳзо ва кинояда ҳам мантиқ, мазмун бўлиши, ўзига хос тарбиявий аҳамият касб этиши лозим. «Божалар» гуруҳининг қўшиқларида бунинг аксини кўриш мумкин. Масалан, гуруҳ ижросидаги «Зулфия» қўшиқ матнларига эътибор беринг:
«Сен, сен, сеньорина
Сенга бўлай мен ёрина
Қора қошингга тушди кўзим
Ошиқ бўлдим о Зулфия.
Туфлигингни тақиллатиб
Чўнтагимни шақиллатиб
Кетиб қолдинг лақиллатиб
Ушлаб олсам о Зулфия...»
Бу каби мисоллар бугунги шоу-бизнес оламида кам эмас. Ачинарлиси, юқорида айтилган қўшиқларнинг баъзилари телевидение орқали намойиш этилади. Бундай хатти-ҳаракат маънавият қуёшига худди соябон тутгандек. Бошқача айтганда, ўсиб чиқаётган навниҳолни маънавият ва маърифат қуёшидан тўсиб қўйгандек гап. Зеро, Президентимиз Ислом Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида айтганларидек, «Агар инсоннинг қулоғи енгил-елпи, тумтароқ оҳангларга ўрганиб қолса, бора-бора унинг бадиий диди, мусиқа маданияти пасайиб кетиши, унинг маънавий оламини сохта тушунчалар эгаллаб олиши ҳам ҳеч гап эмас…»

Бўларкан-ку

Бизни ўйлантирадиган савол бор: нега кўпчилик эстрада хонандаларимиз классик ва замонавий ўзбек шеъриятининг энг намунали асарларидан фойдаланишни хуш кўрмайди? Менимча, ўша чин санъат даражасида кўтарилган шеърларни куйлаш учун, аввало, унинг маъно-моҳиятини тушуниш учун ҳам савия керак, билим керак. Бу борада Ўзбекистон халқ артисти Озодбек Назарбеков ўзига хос янгилик яратди. Унинг Бобур ғазалларини эстрада йўналишида куйлаганини эшитиб, рости қувондим ва «Бўларкан-ку», деган хулосага келдим. Бу борада Ойбек Ҳамроқулов, Отабек Муҳаммадзоҳид, Оғабек Собиров, Зулайҳо Бойхоноваларнинг ҳам ижодий изланишлари ибрат олгулик даражасида.

Хуллас, муаммодан муддао, бугун ҳар бир хонанда сўз санъати ва масъулиятини билиши, куйлаётган қўшиғи қандай руҳий-маънавий озуқа беришини англаб етиши керак. Инсоннинг маънавий салоҳиятининг шаклланишида ўзидаги интилиш, билиш ва англаш баробарида теварак-атрофнинг муносабати, ахборот оқими ва таъсири жуда катта рол ўйнайди.
Баходир РАХМАНОВ.